Nieuwe medicijnen en innovatieve technieken sturen aan op betere behandelingen op maat voor kanker. Mooi en hoopvol nieuws, maar ook: toekomstmuziek. Hoewel de overlevingscijfers enorm verbeterd zijn, vinden we het beste nieuws over kanker op het gebied van preventie.
In de media was begin mei volop aandacht voor de doorbraak van Hans Clevers, een geroemd arts, geneticus, onderzoeker en hoogleraar Moleculaire Genetica aan het Universitair Medisch Centrum Utrecht. Met zijn onderzoeksteam slaagde Clevers erin tumorcellen uit de dikke darm buiten het lichaam in een schaaltje op te kweken. De volgende stap in zijn onderzoek is om kankermedicijnen, zoals chemokuren, buiten het lichaam uit te proberen op de gekweekte tumor. Als de medicatie op het laboratoriumschaaltje werkt, zal deze in het lichaam ook aanslaan, is de verwachting.
Dat is geweldig nieuws voor mensen met kanker. De praktijk is nu dat mensen met kanker volgens protocol verschillende chemokuren krijgen toegediend in de hoop dat er één aanslaat. Zestig tot zeventig procent van deze behandelingen sorteert echter geen enkel positief effect, maar wel een berg bijwerkingen (die de ziekte deels haar schrikwekkende imago geeft). De ontdekking van Clevers zou kunnen betekenen dat in de toekomst alleen nog werkzame geneesmiddelen toegediend worden. Clevers vergelijkt zijn vondst met het succes van antibiotica, waarbij de arts weet welk antibioticum het best werkt tegen een bepaalde bacterie.
Reuzenstap
Maar, zoals wel vaker met wetenschappelijke doorbraken; het is een bouwsteen voor een weg die nog niet klaar is. Eerst moeten de onderzoekers bewijzen of de gekweekte tumorcellen buiten het lichaam ook daadwerkelijk kunnen genezen. Daarna moet de wet- en regelgeving erop worden aangepast. In het programma De Wereld Draait Door vertelde Clevers dat het zeker twee jaar duurt om te bewijzen dat het werkt zoals zij verwachten. Maar dan is het een reuzenstap op weg naar genezing van kanker. Hij vergelijkt het met de ontdekking van René Bernards, onderzoeker bij het Antoni van Leeuwenhoek Ziekenhuis die het DNA van tienduizend kankers uitploos.
Met zijn databank is het mogelijk een ‘genetische vingerafdruk’ van kankergezwellen te maken, waardoor deze gerichter en effectiever bestreden kunne worden. De tumoren onderscheidt Bernards op basis van de mutaties in het DNA. Dat kan betekenen dat een geneesmiddel dat ontwikkeld is voor borstkanker ook werkt bij maagkanker als sprake is van dezelfde DNA-verandering. ‘Over twintig jaar is kanker een chronische ziekte’, zei Bernards twee jaar geleden bij De Wereld Draait Door. Clevers denkt dat ‘de combinatie van het aflezen van DNA en het op kweek blootstellen van de tumor aan medicatie heel forse stappen kunnen opleveren’.
Snijden en bestralen
Het optimisme over de nieuwe behandelmethodes bereiken via De Wereld Draait Door een groot publiek. Bernards optimistische claim dat kanker binnen tien tot twintig jaar een chronische ziekte is, wordt echter betwijfeld. ‘Helaas, schijn bedriegt, zei Mark van de Wiel, hoogleraar in de statistiek voor genoomanalyse aan de VU Amsterdam in de Volkskrant. ‘Er zijn wel een paar erfelijke vormen van kanker waarbij een of twee genen doorslaggevend zijn en dit zijn ook de ziekten waar de meeste successen zijn geboekt. Maar de werkelijkheid is dat de grote bulk van de tumoren veel ingewikkelder in elkaar zit.’
Dat schrijft ook Ed Roos, celbioloog en bijna veertig jaar onderzoeker bij het Antoni van Leeuwenhoek Ziekenhuis in zijn boek Kanker – simpel uitgelegd. ‘Dat meer mensen de afgelopen jaren de ziekte kanker overleven, danken we vooral aan de grote vooruitgang op het gebied van radiotherapie en chirurgie’, schrijft Roos. ‘Het is goed te beseffen dat de meeste patiënten worden genezen door snijden en bestralen.’ Zonder uitzaaiingen is die kans bij de meeste vormen van kanker vrij groot. Met uitzaaiingen is die kans aanzienlijk kleiner.
Als voorbeeld noemt Roos de borstsparende behandeling bij borstkanker. Lang werd gedacht dat het gebied rond de borst zo radicaal mogelijk verwijderd moest worden om alle kankerhaarden te verwijderen. Inmiddels is duidelijk dat het verschil in overleving vooral te maken heeft met de mate van uitzaaiingen. Ook de chirurgische techniek is sterk verbeterd. De radioloog brengt de tumor in beeld en kan deze zodanig markeren dat de chirurg de kankercellen heel precies kan uitsnijden. Door antistoffen die zich in de tumor ophopen een ‘kleur’ mee te geven, is hier nog verdere verbetering mogelijk.
Ook behandeling door bestraling is de laatste jaren drastisch verbeterd. De tumor kan veel preciezer bestraald worden. Hierdoor blijft gezond weefsel gespaard en kan de dosis worden verhoogd. Dit geeft een grotere kans op genezing met minder bijwerkingen. Het vermijden van blootstelling van het gezonde weefsel aan straling beperkt het risico dat de bestraling zelf kankerverwekkend werkt, aldus Roos.
Immuuntherapie
Eigenlijk is het bij kanker altijd riskant om te vroeg te juichen. De wetenschappelijke doorbraken vallen vaak tegen. Zo riep het Amerikaanse tijdschrift Science immuuntherapie uit tot doorbraak van 2013. De charme van immuuntherapie is dat het net als een vaccin een ‘natuurlijke’ geneeswijze is: met medicijnen die een afweerreactie tegen kankercellen stimuleert wordt het eigen immuunstelsel gestimuleerd. Maar er zijn ook nadelen. Immuuntherapie slaat niet bij alle kankers aan. En als de therapie wel aanslaat, geneest vooralsnog een minderheid van de patiënten.
Twintig jaar geleden bejubelde Bob Pinedo, een hoogleraar oncologie, dat kanker in 2010 niet meer dodelijk zou zijn, vanwege medicijnen die de bloedtoevoer naar de tumoren remmen. Maar schrijft opinieblad Elsevier begin dit jaar na aanleiding van de ‘immuuntherapie-doorbraak’. ‘Het is 2015 en kanker is nog steeds veel te vaak dodelijk’. Sterker nog: de realiteit is dat steeds meer mensen kanker krijgen. In 2010 waren er 100.000 nieuwe ziektegevallen per jaar; in 2020 zullen dat er 120.000 zijn in Nederland.
Vooruitgang
Faalt de wetenschap?
‘Nee’, schrijft prof. dr. David Khayat, diensthoofd van de afdeling oncologie in een ziekenhuis in Parijs in zijn boek Kanker voorkomen doe je ook zelf dat in april in Nederland onlangs verscheen. ‘Er is een spectaculaire vooruitgang geboekt.’ Nooit eerder hebben we zo goed begrepen hoe een gezonde cel een kankercel wordt. Er is kennis over de mechanismen waarmee de kankercel zich bedient om zich te vermenigvuldigen en te blijven overleven. Daardoor zijn er nu ‘uiterst intelligente’ medicijnen en behandelingen die de overlevingscijfers gunstig beïnvloedden. In 1949 overleefde gemiddeld 25 procent van de kankerpatiënten de eerste vijf jaar. In 2013 was dit 61 procent.
Zelfs bij de meest ernstige vormen van kanker, zoals longkanker en alvleesklierkanker wordt vooruitgang geboekt, aldus Khayat. “We zijn vastberaden wegen van hoop aan het bewandelen.” Maar aan de beste geneesmiddelen hangt een prijskaartje, en het lijkt erop dat niet iedereen toegang tot de beste zorg zal hebben.
Voorkomen is beter dan genezen. In die volkswijsheid schuilt voorlopig het beste nieuws dat er over kanker te melden is. Eind 2014 publiceerde TNO – in opdracht van KWF Kankerbestrijding – een rapport waaruit blijkt dat een derde van alle kankergevallen en bijna veertig procent van de sterfte aan kanker is toe te schrijven aan een ongezonde leefstijl. In een advies over leefstijl staat niet roken bovenaan. Onvolwaardige voeding staat op de tweede plaats, gevolgd door overgewicht, alcoholgebruik en gebrek aan beweging (inactiviteit). De Wereld Gezondheid Organisatie (WHO) becijferde dat het risico van kanker met goede voeding dertig procent vermindert.
Khayat bundelde in zijn boek alle wetenschappelijk bewezen anti-kankeradviezen van de laatste dertig jaar. Hoewel hij hoopvol is over de medische vooruitgang, schrijft hij dat hij ervan overtuigd geraakt is dat preventie toch het allerbeste is. “Preventie is de beste manier om deze ziekte te overwinnen, en vooral ook om een eind te maken aan het soms gruwelijke lijden dat de behandelingen van kanker, en de gevolgen van die behandelingen, met zich meebrengen. Iedere dag al het nodige doen om kanker proactief te verhinderen is het beste middel in de strijd”, aldus de oncoloog.
(Achtergrondartikel voor gezondNU)