Hij is de ongekroonde koning van de Nederlandse paleoscene. Maar het etiket ‘Paleoprofessor’ is Frits Muskiet liever kwijt dan rijk. “Er komen steeds meer Paleomensen die onzin praten of er niet goed genoeg over hebben nagedacht.” Over kanker, evolutionaire geneeskunde, wetenschappelijk bewijs, de media en waarom een bedevaart naar Santiago de Compostella ook voor atheïsten heilzaam is.
Aan de koffie in zijn werkkamer in het Universitair Medisch Centrum Groningen wijst de emeritus hoogleraar zijn gasten op de zakjes koffiecreamer. “Weet je wat daar inzit? Geen melk. Kokosolie. Ik vroeg het me af en het laboratorium is aan de overkant van de gang.” Het tekent zijn onderzoekende natuur die hem ver voorbij de veilige grenzen van de wetenschappelijke consensus bracht. En daarmee haast automatisch in conflict met de gevestigde orde. Want al is hij de beminnelijkheid zelve, Muskiet kan slecht tegen wetenschappelijke vooroordelen en dogmatische autoriteiten.
Visolie en chemo
Uit de talloze voorbeelden die Muskiet noemt, pikken we er een die de gemoederen van velen vorig jaar in beroering bracht. Namelijk de waarschuwing van Emile Voest – onderzoeker, behandelaar en bestuurder van het Anthonie van Leeuwenhoek – tegen de combinatie van visolie en chemotherapie.
Muskiet: “Professor Voest baseerde zijn conclusie op een muizenstudie die één visolievetzuur identificeerde die de werking van één cytostaticum bij één soort kanker blokkeerde. Het interessante is dat Professor Liesbeth de Vries in Groningen precies het omgekeerde heeft gedaan: kankercellen ongevoelig maken voor allerlei chemotherapie om ze vervolgens met behulp van visolie weer gevoelig te maken. In vitro, dus dat zegt nog minder dan een muizenstudie. Maar het staat sinds de jaren 80 in de literatuur en werd door meneer Voest genegeerd. Daaraan zie je hoe biased [red: vooringenomen] wetenschappers kunnen zijn.”
Geïrriteerd door de diëtistenvereniging die ‘er heel snel bij was om visolie te ontraden bij chemotherapie’ en geïnspireerd tot het schrijven van een ingezonden brief dook Muskiet in de literatuur en stuitte op een studie die aantoonde dat de chemotherapie met visolie beter aansloeg. “Het artikel werd in dezelfde maand gepubliceerd als dat van Voest. Kijk, en daar word ik boos over. Als men plotseling zegt dat visolie de behandeling van kanker tegenwerkt. Op basis van muizenonderzoek nog wel…. Terwijl andere mensen hun stinkende best zitten te doen om die tumor juist gevoeliger te maken mét visolie. In echte patiënten!”
Van een ingezonden stuk zag Muskiet bij nader inzien af. Glimlacht: “Ik heb al zo veel ruzie.” Met wie zoal? “Laat ik het veralgemeniseren. Ik heb vooral moeite met enkele aanbevelingen van de Gezondheidsraad, de vroegere Voedingsraad, en van het Voedingscentrum.”
Bewijs
Een naam die wel valt is die van Martijn Katan. De voedingswetenschapper die voor maar weinig gezondheidsclaims rond voeding bewijs ziet – doch vast overtuigd blijft van zijn eigen onderzoek dat verzadigd vet in het verdomhoekje plaatst. Wat vindt Muskiet van diens laatste boek Voedingsmythes en de publiciteit daaromheen? Muskiet: “Vreselijk. Kijk, het is waar dat er geen keihard bewijs ligt dat groente en fruit ziektes voorkomen. Want er bestaat geen randomised controlled trial (rct) met groente en fruit die dat kan ondersteunen. Bescheiden zijn en zeggen dat je het naar zijn normen ook niet kán bewijzen, is echter van een andere orde. Naar mijn mening moet je deze discussie niet starten in het lekenpubliek als je de gezondheid van de mensen voor ogen hebt.”
Iedereen heeft de mond vol van evidence based medicine (ebm), valt Muskiet op. Maar zelden heeft men daarbij dezelfde gedachte als de bedenker van deze term, David Sackett. Zijn begrip van ‘bewijsgebaseerde geneeskunde’ omvat namelijk behalve ‘het best beschikbare bewijs’ ook de normen en waarden van arts en patiënt. Muskiet: “Dat betekent dat je een Turk misschien anders moet behandelen dan een Nederlander. Daar kunnen we niet mee werken, dus die patiënt- en dokterswaarden gooiden we eruit. Toen vroeg men zich af: wat is eigenlijk ‘het best beschikbare bewijs’? Iemand kwam tot de conclusie dat het een rct is. Nu draaien de meesten het helemaal om. Alles wat geen rct of meta-analyse hiervan is, gooit men weg. Dat maakt het leven makkelijk; meer dan negentig procent van het onderzoek hoef je niet meer te lezen.”
Media
Elkaar tegensprekende professoren kan in theorie tot boeiende academische discussies leiden en nieuwe inzichten doen doorbreken. In de praktijk levert het vooral verwarring op en beschimpingen. Een schone taak voor de media om klaarheid te scheppen. Zou je denken. Waarom zien we Frits Muskiet nooit op televisie?
“Zonder verwijzingen en zonder goede objectieve onderbouwing kreten roepen, wil ik niet. Pauw en Witteman: ‘We hebben tien minuten voor dit onderwerp, zeg me snel: zijn granen nu goed of slecht? In die soundbites wil ik niet praten. Vraag dan Katan. Die weet precies wat goed of slecht is. En dat doen ze dus ook steeds.”
De journalistiek blinkt niet uit in de duiding van het nieuws rond voeding en gezondheid. Jaarlijks honderden doden door medicijnen en een veelvoud daarvan als gevolg van ongezonde voeding, blijven vrijwel onopgemerkt. De waarschuwingen tegen voedingssupplementen daarentegen worden telkens weer breed uitgemeten. Wat is dat toch? Muskiet heft zijn handen alsof hij onder schot wordt genomen. “Man bijt hond?”
Nou maakt de universitaire realiteit het de journalistiek ook niet gemakkelijk het juiste perspectief te kiezen, meent Muskiet. “Universiteiten willen scoren met publicaties in high impact-bladen. Dat lukt niet met onderzoek naar lifestyle. Dus zoeken ze het in stamcelonderzoek. Oogverblindend onderzoek, geen twijfel over mogelijk, dat de universiteit goed in het nieuws brengt. Genetica, ook zoiets: iedere dag een nieuw gen. Als biochemicus vind ik het prachtig, maar genetica draagt bijna niks bij aan onze gezondheid. Zo zijn we bezig de zaak constant te verwringen. Journalisten begrijpen dat niet.”
De genen
Hoewel genetische aanleg bepalend kan zijn voor het ontstaan van ziekten, zijn de genen zelden de primaire oorzaak. “Een genetische oorzaak van hart- en vaatziekten in de algemene bevolking bestaat niet. Zelfs familiaire hypercholesterolemie, wat een van de meest penetrante genen is om hart- en vaatziekten te krijgen, was tot 1900 een voordeel. Onderzoek met gegevens van de burgerlijke stand in Nederland liet zien dat deze families toen gemiddeld ouder werden. Wat gebeurde er na 1900? We zijn steeds gekker gaan leven. Vijfennegentig procent van onze ziektes wordt primair veroorzaakt door leefstijl.”
Kanker is een vergelijkbaar verhaal. “Verworven genetische afwijkingen zijn een belangrijke oorzaak van kanker. Maar het verwerven hiervan is in hoge mate een kwestie van leefstijl; denk bijvoorbeeld aan roken. Cornelis Moerman had, wat de preventie van kanker betreft, zonder meer gelijk. De nrf2-receptor, toen onbekend, is een pilaar onder het Moermandieet gebleken. Deze receptor reageert onder andere op fytochemicaliën. Zoals curcumine, resveratrol, sulfarafaan, enzovoorts. Als een soort sleutel zetten ze zeer veel verschillende mechanismen in werking die ons breed beschermen: van dioxines tot ultraviolette straling.”
“Onderscheid dient gemaakt tussen preventie en behandeling van kanker. Laatstgenoemde ligt genuanceerd. Kanker is niet één ziekte, en er zijn dus geen standaard oplossingen. Dé kankercel bestaat niet. Voor een epigenetische vorm, waarbij bijvoorbeeld een tumorsuppressor gen is uitgeschakeld, bestaat de meeste hoop dat je wat kunt bereiken met ‘leefstijl’. Interessante mogelijkheden zijn ook gelegen in een lage koolhydraatvoeding om daarmee de tumorstamcel tot rust te brengen”.
Als jonge onderzoeker met veel publicaties op zijn naam, kreeg Muskiet ooit de vraag wanneer hij nou eindelijk eens echt onderzoek ging doen. Een klinisch probleem ging oplossen. Die vraag bleef knagen. “Ik ben uit de oncologie weggegaan, omdat ik behoorlijk sceptisch was over wat je daar kunt bereiken. Achteraf vind ik het eigenlijk vreselijk wat ik aan het doen was. Het werk aan polyamines was een academische goudmijn; we publiceerden het ene na het andere artikel. We werden ruim gesteund door het KWF. Maar was ik bezig om iets op te lossen?”
Goedkoop gezond
“Daarna ben ik gaan focussen op waar ik wel in geloof: voeding en leefstijl.” Sindsdien is Muskiet ‘steeds verder gedevieerd van het wetenschappelijk bedrijf’. Dat, net als het politieke bedrijf, op de korte termijn lijkt te zijn gericht. Vooral de gevolgen bestrijden, weinig preventie. Liefst met een patenteerbaar stofje, want dat verkoopt.
“We worden steeds ouder. Maar er is ook een lijn die daalt; namelijk van het aantal jaren dat we leven zonder chronische ziektes. Een vrouw heeft in Nederland gemiddeld 42 gezonde levensjaren, voor een man is dat ongeveer 48 jaar. Ook ik ben onder de indruk van wat men momenteel doet met SGLT2- remmers en incretine agonisten in de diabetologie. Maar feitelijk hebben we leefstijl vervangen door pillen. We gaan niet op het werkelijke probleem af.”
Onbetaalbare zorg zet de solidariteit onder druk. Gezondheid dreigt, meer nog dan nu het geval is, een privilege van de betere sociale klassen te worden. Muskiet en een groeiende groep artsen en wetenschappers, zoeken de oplossingen in de evolutionaire achtergrond van de mens. Zoals gezegd leidt dat tot inzichten waar de gevestigde orde gebeten op reageert. “Ook ik heb van de voedingswetenschappers aangenomen dat verzadigd vet niet goed is. Onlangs schreven we een review waarin we onder andere vanuit de evolutie uitleggen hoe dat met dat verzadigd vet in werkelijkheid zit. Zout, ook zoiets. Diverse officiële adviezen rusten op drijfzand en zijn onwaarschijnlijk vanuit evolutionair perspectief.”
Metaboolsyndroom
Voor de goede orde: Muskiet pleit absoluut niet voor het verorberen van grote hoeveelheden vlees en verzadigde vetten. Noch voor het rücksichtlos slikken van supplementen. “Het gaat altijd om balans. Je kunt het niet genoeg benadrukken.” De populariteit van ‘Paleo’ wekt bij Muskiet vluchtneigingen. “Er komen steeds meer Paleomensen die onzin praten of er niet goed genoeg over hebben nagedacht.”
Wat met alle aandacht voor eten en drinken vaak over het hoofd wordt gezien zijn de andere factoren in een paleolithische leefstijl: intermitterend vasten, veel bewegen en vermijding van chronische stress en slaapgebrek. Tezamen leiden ze tot een fysiologische metamorfose waar geen pil tegenop kan. Zoals Muskiet’s promovendus Leo Pruimboom aantoonde door met 55 gezonde mensen in tien dagen onder basale omstandigheden 140 kilometer door de Pyreneeën te trekken (de ‘Origins Study’).
“Leo registreerde de glucose homeostase, vetten, buikomvang en gewicht. Allemaal onderdeel van het metabool syndroom en allemaal verbeterd. Gewoon door zo’n een simpele ingreep. Dit komt misschien wel het meest dicht bij de gezondheid van de mens waar ik ooit aan heb meegedaan. Maar komt het in een high impact blad? Nobody was interested.”
Zo heeft de evolutionaire geneeskunde en passant wel wetenschappelijk bewijs geleverd voor de heilzame werking van een bedevaart naar Santiago de Compostella. Mits deze te voet over de Pyreneeën voert.
Curriculum Vitae
Wie: Prof. dr. Frits A.J. Muskiet (1950)
Werk: Studeerde scheikunde/biochemie aan de Rijksuniversiteit Groningen en promoveerde in 1979 op catecholaminen producerende tumoren. Werd daarna klinisch chemicus in het Universitair Medisch Centrum Groningen. Vanaf 2000 tot nu werkt hij als (emeritus) hoogleraar Pathofysiologie en Klinisch Chemische Analyse.
Hij is (co)-auteur van meer dan 260 PubMed geregistreerde publicaties.
Privé: Geboren op Curaçao. Kwam na de middelbare school naar Nederland. Getrouwd, zoon en kleindochter.
Foto: Gijs Versteeg